AKSARAY'DA erken CUMHURİYET DÖNEMİ ESERLERİ

HÜKÜMET KONAĞI

Aksaray Hükümet Konağı, Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından yapımına 1927 yılında başlanmış ve 1929 yılında tamamlanmıştır. Yapının mimarının kim olduğunu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak yapının inşa edildiği dönemde Aksaray Ulu Camii kısmi bir onarım geçirmiştir. İ.Hakkı Konyalı’nın bu onarımın mimarı hakkında şu bilgileri aktarmaktadır;‘‘ Ulu Caminin son tamirinde taç kapının ve yanlarındaki duvarlara payanda şeklinde konan parçalarla bunların üstlerindeki tuhaf yuvarlakların süslerini bu İstanbul’lu Hrant kalfa yapmıştır.’’(Konyalı,1974,2448). Bu ifadeden hareketle Ulu Cami onarımını yapan kalfa/mimar ile Hükümet Konağı’nı inşa eden kişilerin aynı şahıs olabileceği ve adının Hrant olduğu düşünülebilir. Hrant isimli kalfa nın Ermeni asıllı mimar olduğu yönünde bilgi paylaşan araştırmacılardan Zekai Erdal ve Uğur Yüksel, Hükümet Konağı’nın mimarının aynı kişi olduğunu belirtmişlerdir.

1929 yılında tamamlanan yapı, 1933 yılına kadar Aksaray’da Valilik makamı olarak hizmet vermiştir. 1933 yılında Aksaray ili vilayet olmaktan lağvedilmiş ve  yapı 1989 yılına kadar Kaymakamlık binası olarak hizmet vermiştir. 15.06.1989 yılında Aksaray’ın tekrar il olmasıyla beraber yapı tekrardan Vilayet Hükümet Konağı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Hükümet Konağı Binası, bodrum kat üzerinde üç kat olmak üzere Cumhuriyet döneminin en görkemli yapısı olabilecek nitelikte inşa edilmiştir.

MALİYE BİNASI

Aksaray’ın ikinci valisi Yusuf Ziya Günar mali hizmetlerin yürütülmesi maksadıyla 1927-1930 yılları arasında Maliye Binası’nı yaptırmıştır. Bina bugün Hükümet Konağı’nın sol tarafında bulunmakta olup 1985 yılında yapılan onarımla ilk yapıldığı şekli ile kalmamış ve yapı yeniden inşa edilmiştir. Yapı günümüzde ilk işlevi olan Maliye Binası olarak değil Valilik Ek-1 binası olarak faaliyet göstermektedir.

Aslen yapının ilk hali zemin kat üzerine iki kat inşa edilerek yapılmıştır. 1985 yılında yeniden yapılan yeni yapı bodrum üzeri üç katlı olarak günümüz teknolojisiyle betonarme iskelet üzerine eski hali baz alınarak doğal taş kaplama ile yeniden inşa edilmiştir

ADLİYE VE JANDARMA BİNASI

Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafında Adliye ve Jandarma hizmetlerinin görülmesi maksadıyla 1927-1930 yılları arasında yaptırılmıştır.Bu yapıda ilk işlevi olan Adliye ve Jandarma hizmetlerinin yerine bugün Valilik Ek-2 binası olarak faaliyet göstermektedir. Bina bugün Hükümet Konağı’nın sağ tarafında bulunmaktadır. Yapı zemin kat üzeri iki kat şeklinde inşa edilmiştir.

İL HALK KÜTÜPHANESİ

1924 yılında temeli atılan yapı 1926 yılında tamamlanarak açılmıştır. Yapı İkinci valimiz Yusuf Ziya Günar döneminde yapılmıştır. Yusuf Ziya Günar döneminde inşa edilmiş olan yapının yapılmasında ilk valimiz Abdullah Sabri Karter’in de emeği vardır. Kütüphanenin yapılma kararının ve istimlakinin Abdullah Sabri Karter tarafından halledildiği Aksaray Halk Kütüphanesi web sitesindeki tarihçe bölümünde de kayıtlıdır. Yapının mimarı Mühendis Galib Bey, ustası ise kitabesine göre Sarı Şeyh Usta Mısri’dir. Kütüphane yapımı için dönemin parasıyla 20.000 lira harcanmıştır. Kütüphane kurulduğu yıl itibari ile Erken Cumhuriyet Dönemi’nde kurulan ilk kütüphanelerden olma özelliğine sahip olmuştur. Bugün halen faaliyette olan yapının üzerinde 6 adet kitabe bulunmaktadır.

AKSARAY VİLAYET MATBAASI

Kütüphanenin alt kısmına 19 Ekim 1926 yılında Vali Yusuf Ziya Günar tarafından Aksaray Vilayet Gazetesi’nin basımının gerçekleştirilmesi için Aksaray Vilayet Matbaası kurulmuştur. Matbaanın makineleri İstanbul’dan Kohenka kardeşlerden satın alınarak getirilmiştir.

1933 yılına kadar faaliyet gösteren matbaa Aksaray’ın ilden düşürülmesi sonucu faaliyetine son verilmiş ve matbaa Niğde’ye götürülmüştür.

AKSARAY LİSESİ

Bugün Aksaray Anadolu Lisesi’nin bulunduğu bina 1921 yılında İlk Valimiz Abdullah Sabri Karter’in büyük emekleri ve uğraşları ile Aksaray İdadi Mektebi adı ile inşa edilmiştir. Binanın inşası için 100.000 küsür lira harcanmıştır. Okul binasının inşası sırasında dönemin Aksaray Valisi fahri eğitim gönüllüsü Abdullah Sabri KARTER büyük gayret göstermiştir.

Aksaray’ın en köklü ve tarihi açıdan en zengin eğitim kurumudur. Bugün halen aynı yerinde Aksaray Anadolu Lisesi adı ile eğitim faaliyetine devam etmektedir.

AZMİ MİLLİ UN FABRİKASI

Azmi Milli Türk Anonim şirketi 1924 yılında Aksaray mebusu Vehbi Çorakçı Bey’in uğraşları sonucu kurulmuştur. Şirket bünyesinde Azmi Milli Un Fabrikası’nın yapımına 1924 yılında başlanmış olup 1926 yılında tamamlanmıştır. Azmi Milli Cemiyeti ise kurtuluş savaşı yıllarında şehrin idarecileri ve halkın gayretleri ile kurulmuştur.48 Halkın gayreti ile kurulduğu için fabrika Azmi Milli adını almıştır.

Azmi Milli Un Fabrikası’nın açılması ile birlikte şehre elektrik gelmiştir. Aksaray bu gelişme ile o dönem hidroelektrik sistemine sahip dördüncü şehir olmuştur. Aksaray’ın komşu illerden önce elektriğe sahip olması bu sürecin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

AZMİ MİLLİ TÜRK A.Ş ELEKTRİK TESİSİ

Aksaray’a uzun yıllar elektrik konusunda hizmet sağlayan hidroelektrik santral için AEG Türk Anonim Elektrik Şirketi Umumiyesi ile anlaşma yapılmış ve Azmi Milli Türk A.Ş elektrik tesisi kurulmuştur. Gerek fabrikayı işletecek, gerekse şehrin enerji ihtiyacını karşılayacak 216 Kwh elektrik üretecek Hidroelektrik santrali Mamasın barajının altında Boğaz mevkiinde kurulmuştur. Bu tesisler 1926 yılında işletmeye alınmıştır.

AKSARAY VALİ KONAĞI

1929 yılında yapımına başlanmış ve 1930 yılında tamamlanarak faaliyete geçirilmiştir. 1933 yılına kadar Vali Konağı olarak kullanılan yapı 1933-1989 yılları arasında Aksaray’dan il statüsü alındığı için Kaymakam Konağı olarak kullanılmış, 1989 yılında Aksaray tekrar il olunca 1990 yılında restore edilerek 1997 yılına kadar yeniden Vali Konağı olarak işlev görmüştür. Sonrasında Sanat Evi ve nihayetinde 2007 yılında İl Özel İdare himayesinde Aksaray Kültür Evi olarak tanzim ve tefriş edilmiştir.

AKSARAY BELEDİYESİ YANICI MADDELER DEPOSU (ESKİ GAZHANE)

Mimarı belli olmayan binanın yapım yılı, ana giriş kapısında bulunan çini levhaya göre 1937/1938’dir. Bir süre ‘Gazhane’ olarak da kullanılan bina; biri giriş bölümü, diğeri ana depolama alanı olan, iki dikdörtgen planlı mekanın bir araya gelmesinden oluşan tek katlı bir yapıdır.

1989 yılında yaşadığı işlev değişikliğiyle olmuştur. Aksaray Belediyesi tarafından tiyatro salonuna dönüştürülmesi uygun görülen binaya, güneybatı ve güneydoğu yönünden L planlı bir yapı eklenmiştir.

Değişen işlevi ve görüntüsüyle bütünleşerek bir ‘Tiyatro Binası’ haline gelen yapı, 2004 yılında tescillenmiştir. 2017 yılında, Aksaray Belediyesi, depo binasının özgün görünümüne kavuşması ve tiyatro binasının günümüz gereksinimlerine cevap verecek şekilde yeniden düzenlenmesi isteğiyle, yapıda kapsamlı bir restorasyona karar vermiştir. Uygulama sırasında binaya, hafif bölücü sistemlerin kullanıldığı yeni yapılar eklenmiştir. Eski görünümünden oldukça farklılaşan Tiyatro Binası, 15 Mart 2019 tarihinde ‘Aksaray Belediyesi Kültür ve Sanat Merkezi’ olarak hizmete açılmıştır.

MEMLEKET HASTANESİ

Aksaray Çerdiğin Mahallesi’nde bulunan ve İl Sağlık Müdürlüğü binası olarak kullanılan bina 1928 yılında İkinci Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından “Memleket Hastanesi” binası olarak yaptırılmış ve halkın hizmetine sunulmuştur.

VEREM DİSPANSERİ

AKSARAY VİLAYETİ YOLLAR İDARESİ BİNASI

Aksaray Vilayeti Yollar İdaresi Binası ikinci Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından yaptırılmıştır.

ZAFER İÖO

Cumhuriyet döneminden önce DARÜZ ZAFER ismi ile eğitim öğretim yapmakta olan ilkokul kurşunlu camii yanındaki eski (yıkılan) kerpiç binada MEKTEB-İ ZAFER olarak devam etmiştir.

Aksaray’ın il olması ile birlikte Zafer Okulu tarihi bina vali konağı olarak kullanılmaya başlamış 1928 yılında ise Valilik Dere Mahallesinde yapılan yeni yerine taşınmasıyla bina Zafer İlkokulu olarak hizmete girmiştir.

Eski bina kullanılmaz duruma gelince 1985 yılında günümüzde ki 3 katlı bina inşa edilmiştir.

Yıllar boyu hem okul hem de Maarif Memurluğunu bünyesinde yürüten bina daha sonraları bir müddette ilköğretim müdürlüğü olarak faaliyet göstermiştir.

GAZİ PAŞA

1930 yılında İkinci valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından idare bütçesinden 40.000₺ harcanarak inşa edilmiştir. Atatürk’ün ünvanı “Gazi Paşa” okulun adına verilmiştir.

Okul arsası Mehmet Efendi adında bir vatandaşta iken istimlak edilerek alınmıştır. İlk mezunlarını 1931 yılında vermiştir.1966 yılında ek ilave binası yapılmıştır.

2002 yılında TEDAŞ yardımıyla tadilatı yapılmış ve 2017 yılında MEM tarafından çok kapsamlı onarımla modern bir görünüm aldırılmıştır.