1923-1933 ERKENCUMHURİYETDÖNEMİ
HÜKÜMET KONAĞI
Aksaray Hükümet Konağı'nın yapımına, Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından 1927 yılında başlanmış ve 1929 yılında tamamlanmıştır. Yapının mimarının kim olduğu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak, yapının inşa edildiği dönemde Aksaray Ulu Camii'nin bir bölümü de onarım geçirmiştir. İ.Hakkı Konyalı, bu onarım hakkında şunları aktarmaktadır: "Ulu Camii'nin son tamirinde, taç kapıları ve yanlarındaki duvarlara payanda şeklinde konan parçalarla bunların üstlerindeki tuhaf yuvarlakların süslerini İstanbul'lu Hrant kalfa vermiştir" (Konyalı, 1974, 2448). Bu ifadeden hareketle, Ulu Cami'yi onaran kalfa/mimar ile Hükümet Konağı'nı inşa eden kişinin aynı olduğu ve adının Hrant olduğu düşünülebilir.
1929 yılında tamamlanan yapı, 1933 yılına kadar Aksaray'da Valilik makamı olarak hizmet vermiştir. 1933 yılında Aksaray'ın vilayet statüsü kaldırılmış ve yapı 1989 yılına kadar Kaymakamlık binası olarak kullanılmıştır. 15 Haziran 1989 tarihinde Aksaray'ın tekrar il olmasıyla beraber, yapı yeniden Vilayet Hükümet Konağı olarak hizmet vermeye başlamıştır. Bodrum kat üzerinde üç katlı olarak inşa edilen Hükümet Konağı, Cumhuriyet döneminin en görkemli yapılarından biri olarak kabul edilmektedir.
MALİYE BİNASI
Aksaray'ın ikinci valisi Yusuf Ziya Günar maliye işlerinin görülmesi maksadıyla 1927–1930 yılları arasında Maliye Binası'nı yaptırmıştır. Bina bugün Hükümet Konağı'nın sol tarafında bulunuyor olup 1985 yılında yapılan onarımla ilk yapılmış şekli ile kalmamış ve yapı yeniden inşa edilmiştir. Yapı günümüzde ilk işlev olan Maliye Binası olarak değil Valilik Ek-1 yapı olarak faaliyet göstermektedir.
Aslen yetiştirilen ilk hali zemin kat üzerine iki kat inşa edilmiştir. 1985 yılında yeniden yapılan yeni yapı bodrum üzeri üç katlı olarak teknolojisiyle betonarme iskelet üzerine eski hali baz binası doğal taş kaplama ile yeniden inşa edilmiştir.
ADLİYE VE JANDARMA BİNASI
Valimiz Yusuf Ziya Günar cephesi Adliye ve Jandarma işlerinin görülmesi maksadıyla 1927–1930 yılları arasında yaptırılmıştır.Bu yapı ilk işlevi olan Adliye ve Jandarma işlevi yerine bugün Valilik Ek-2 inşaat olarak faaliyet göstermektedir. Bina bugün Hükümet Konağı'nın sağ tarafında bulunmaktadır. Yapı zemin kat üzeri iki kat şeklinde inşa edilmiştir.
İL HALK KÜTÜPHANESİ
1924 yılında temeli atılan yapı 1926 yılında tamamlanarak açılmıştır. Yapı İkinci valimiz Yusuf Ziya Günar döneminde yapılmıştır. Yusuf Ziya Günar döneminde inşa edilmiş olan yetiştirilmesinde ilk valimiz Abdullah Sabri Karter'in de emeği vardır. Kütüphanenin yapılma kararının ve istimlakinin Abdullah Sabri Karter tarafından halledilmiştir. Yapının mimarı Mühendis Galib Bey, ustası ise kitabesine göre Sarı Şeyh Usta Mısri'dir. Kütüphane yapımı için dönem parasıyla 20.000 lira harcanmıştır. Kütüphane yıllarının itibarını ile Erken Cumhuriyet Dönemi'nde kurulan ilk kütüphanelerden olma özelliğine sahip olmuştur. Bugün halen faaliyette olan yapı üzerinde 6 adet kitabe bulunmaktadır.
AKSARAY VİLAYET MATBAASI
Kütüphanenin alt kısmına 19 Ekim 1926 yılında Vali Yusuf Ziya Günar tarafından Aksaray Vilayet Gazetesi’nin basımının gerçekleştirilmesi için Aksaray Vilayet Matbaası kurulmuştur. Matbaanın makineleri İstanbul’dan Kohenka kardeşlerden satın alınarak getirilmiştir.
1933 yılına kadar faaliyet gösteren matbaa Aksaray’ın ilden düşürülmesi sonucu faaliyetine son verilmiş ve matbaa Niğde’ye götürülmüştür.
AKSARAY LİSESİ
Bugün Aksaray Anadolu Lisesi’nin bulunduğu bina 1921 yılında İlk Valimiz Abdullah Sabri Karter’in büyük emekleri ve uğraşları ile Aksaray İdadi Mektebi adı ile inşa edilmiştir. Binanın inşası için 100.000 küsür lira harcanmıştır. Okul binasının inşası sırasında dönemin Aksaray Valisi fahri eğitim gönüllüsü Abdullah Sabri KARTER büyük gayret göstermiştir.
Aksaray’ın en köklü ve tarihi açıdan en zengin eğitim kurumudur. Bugün halen aynı yerinde Aksaray Anadolu Lisesi adı ile eğitim faaliyetine devam etmektedir.
AZMİ MİLLİ UN FABRİKASI
Azmi Milli Türk Anonim şirketi 1924 yılında Aksaray mebusu Vehbi Çorakçı Bey’in uğraşları sonucu kurulmuştur. Şirket bünyesinde Azmi Milli Un Fabrikası’nın yapımına 1924 yılında başlanmış olup 1926 yılında tamamlanmıştır. Azmi Milli Cemiyeti ise kurtuluş savaşı yıllarında şehrin idarecileri ve halkın gayretleri ile kurulmuştur.48 Halkın gayreti ile kurulduğu için fabrika Azmi Milli adını almıştır.
Azmi Milli Un Fabrikası’nın açılması ile birlikte şehre elektrik gelmiştir. Aksaray bu gelişme ile o dönem hidroelektrik sistemine sahip dördüncü şehir olmuştur. Aksaray’ın komşu illerden önce elektriğe sahip olması bu sürecin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
AZMİ MİLLİ TÜRK A.Ş ELEKTRİK TESİSİ
Aksaray’a uzun yıllar elektrik konusunda hizmet sağlayan hidroelektrik santral için AEG Türk Anonim Elektrik Şirketi Umumiyesi ile anlaşma yapılmış ve Azmi Milli Türk A.Ş elektrik tesisi kurulmuştur. Gerek fabrikayı işletecek, gerekse şehrin enerji ihtiyacını karşılayacak 216 Kwh elektrik üretecek Hidroelektrik santrali Mamasın barajının altında Boğaz mevkiinde kurulmuştur. Bu tesisler 1926 yılında işletmeye alınmıştır.
AKSARAY VALİ KONAĞI
1929 yılında yapımına başlanmış ve 1930 yılında tamamlanarak faaliyete geçirilmiştir. 1933 yılına kadar Vali Konağı olarak kullanılan yapı 1933–1989 yılları arasında Aksaray’dan il statüsü alındığı için Kaymakam Konağı olarak kullanılmış, 1989 yılında Aksaray tekrar il olunca 1990 yılında restore edilerek 1997 yılına kadar yeniden Vali Konağı olarak işlev görmüştür. Sonrasında Sanat Evi ve nihayetinde 2007 yılında İl Özel İdare himayesinde Aksaray Kültür Evi olarak tanzim ve tefriş edilmiştir.
AKSARAY BELEDİYESİ YANICI MADDELER DEPOSU (ESKİ GAZHANE)
Mimarı belli olmayan binanın yapım yılı, ana giriş kapısında bulunan çini levhaya göre 1937/1938’dir. Bir süre ‘Gazhane’ olarak da kullanılan bina; biri giriş bölümü, diğeri ana depolama alanı olan, iki dikdörtgen planlı mekanın bir araya gelmesinden oluşan tek katlı bir yapıdır.
1989 yılında yaşadığı işlev değişikliğiyle olmuştur. Aksaray Belediyesi tarafından tiyatro salonuna dönüştürülmesi uygun görülen binaya, güneybatı ve güneydoğu yönünden L planlı bir yapı eklenmiştir.
Değişen işlevi ve görüntüsüyle bütünleşerek bir ‘Tiyatro Binası’ haline gelen yapı, 2004 yılında tescillenmiştir. 2017 yılında, Aksaray Belediyesi, depo binasının özgün görünümüne kavuşması ve tiyatro binasının günümüz gereksinimlerine cevap verecek şekilde yeniden düzenlenmesi isteğiyle, yapıda kapsamlı bir restorasyona karar vermiştir. Uygulama sırasında binaya, hafif bölücü sistemlerin kullanıldığı yeni yapılar eklenmiştir. Eski görünümünden oldukça farklılaşan Tiyatro Binası, 15 Mart 2019 tarihinde ‘Aksaray Belediyesi Kültür ve Sanat Merkezi’ olarak hizmete açılmıştır.
MEMLEKET HASTANESİ
Aksaray Çerdiğin Mahallesi’nde bulunan ve İl Sağlık Müdürlüğü binası olarak kullanılan bina 1928 yılında İkinci Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından “Memleket Hastanesi” binası olarak yaptırılmış ve halkın hizmetine sunulmuştur.
VEREM DİSPANSERİ
AKSARAY VİLAYETİ YOLLAR İDARESİ BİNASI
Aksaray Vilayeti Yollar İdaresi Binası ikinci Valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından yaptırılmıştır.
ZAFER İÖO
Cumhuriyet döneminden önce DARÜZ ZAFER ismi ile eğitim öğretim yapmakta olan ilkokul kurşunlu camii yanındaki eski (yıkılan) kerpiç binada MEKTEB-İ ZAFER olarak devam etmiştir.
Aksaray’ın il olması ile birlikte Zafer Okulu tarihi bina vali konağı olarak kullanılmaya başlamış 1928 yılında ise Valilik Dere Mahallesinde yapılan yeni yerine taşınmasıyla bina Zafer İlkokulu olarak hizmete girmiştir.
Eski bina kullanılmaz duruma geldiğinde 1985 yılında günümüzdeki 3 katlı bina inşa edilmiştir.
Yıllar hem okul boyu hem de Maarif Memurluğu bünyesinde yürüten bina daha sonraları bir süre içinde ilköğretim müdürlüğü olarak faaliyet yürütmüştür.
GAZİ PAŞA
1930'da İkinci valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından idare bütçesinden 40.000₺ harcanarak inşa edilmiştir. Atatürk'ün ünvanı “Gazi Paşa” himayesi adına verilmiştir.
Okul arsası Mehmet Efendi'nin kayıtları bir vatandaşta iken istimlak alınmıştır. İlk mezunlarını 1931 yılında yaptı.1966 yılında ek bina inşa edildi.
2002'de TEDAŞ'ı yönetmeyi başardı ve 2017'de MEM tarafından çok kapsamlı onarımla modern bir görünüm elde edildi.
ESKİ HAPİSHANE
1926 yılında şehrimizde bir hapishane inşaatının başladığını bugün müzede muhafaza edilen kitabeden öğrenmekteyiz.Çalışma ikinci valimiz Yusuf Ziya Günar tarafından başlatılmıştır. Müzede bulunan kitabede Valimiz tarafından hazırlatılmıştır.
1926 yılında başlatılan hapishane inşaatı sebebi bilinmemekle beraber 1952 yılında bitirilmiştir. O dönemler hapishane olarak Zinciriye Medresesi kullanılmıştır.Bugün müzede muhafaza edilen kitabe başlandığı dönemde hapishane inşaatı tamamlansaydı büyük ihtimalle üzerine konulacaktı.